مراتب و درجات اصحاب رسول الله صلی الله علیه وسلم

 
اصحاب رسول الله ص برگزیدة مؤمنان هستند چنانكه در حدیث صحیح ثابت است كه فرمود: «خَيْرُ أُمَّتِى الْقَرْنُ الَّذِینَ بُعِثْتُ فِیهِمْ ثُمَّ الَّذِینَ يَلُونَهُمْ ثُمَّ الَّذِینَ يَلُونَهُمْ»(1) «بهترین‌های امت من در دوره‌ای قرار دارند كه من در آن مبعوث شده ام، سپس كسانی كه به دنبال آنها می‌آیند و بعد از ایشان كسانی دیگر كه به دنبال آنها خواهند آمد». بهترین افراد در تمام زمانها، دوران اصحاب، تابعین و تابع تابعین می‌باشد. هركس پیامبرصلی الله علیه وسلم را دیده و در همان حال به او ایمان داشته است، به همان اندازهِ مصاحبت، از رتبة صحابی بودن برخوردار است. چنانكه در حدیث صحیح از رسول الله صلی الله علیه وسلم ثابت است كه فرموده: «يَغْزُو فِئَامٌ مِنَ النَّاسِ فَيُقَالُ لَهُمْ فِیكُمْ مَنْ رَأَى رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم فَيَقُولُونَ: نَعَمْ. فَيُفْتَحُ لَهُمْ ثُمَّ يَغْزُو فِئَامٌ مِنَ النَّاسِ فَيُقَالُ لَهُمْ فِیكُمْ مَنْ رَأَى مَنْ صَحِبَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم فَيَقُولُونَ نَعَمْ. فَيُفْتَحُ لَهُمْ ثُمَّ يَغْزُو فِئَامٌ مِنَ النَّاسِ فَيُقَالُ لَهُمْ هَلْ فِیكُمْ مَنْ رَأَى مَنْ صَحِبَ مَنْ صَحِبَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم فَيَقُولُونَ نَعَمْ. فَيُفْتَحُ لَهُمْ»(2) «لشكر مؤمنان جهاد می‌كند. به آنها گفته میشود: آیا در میان شما كسی هست كه رسول الله صلی الله علیه وسلم را دیده باشد؟ جواب می‌دهند: بله. سپس فاتح خواهند شد. بعد لشكر مؤمنان به جهاد می‌پردازد. گفته میشود: آیا در میان شما كسی هست كه صحابی رسول الله صلی الله علیه وسلم را دیده باشد؟ جواب می‌دهند: آری. پس دو باره پیروز خواهند شد. بعد لشكر مؤمنان به جهاد می‌پردازد. گفته میشود: آیا در میان شما کسی هست که دیده باشد کسی را که، او صحابی رسول را دیده است؟ جواب میدهند: آری. پس پیروز خواهند شد».
بنابراین ضمن اینكه حكم را به صحابی بودن نسبت داده است به دیدار و رؤیت نیز منوط كرده است. از آنجا كه لفظ صحابی، لفظی است كه در آن عموم و خصوص وجود دارد، به همان خاطر افراد در یك مرتبه از صحابی بودن قرار ندارند. مرتبه‌ای كه عشره مبشره رضی الله عنهم واجد آنند، دیگران فاقد آن مرتبة صحابی بوده اند. چنانكه در جریان ناراحتی و نزاعی كه میان خالد بن ولید و عبدالرحمن بن عوف پیش آمد. رسول الله صلی الله علیه وسلم خطاب به خالد فرمود: «يَا خَالدُ لاَ تَسُبُّوا أَصْحَابِى فَوَالَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ لَوْ أَنْفَقَ أَحَدُكُمْ مِثْلَ أُحُدٍ ذَهَبًا مَا بَلَغَ مُدَّ أَحَدِهِمْ وَلاَ نَصِیفَهُ»(3) «ای خالد به اصحاب من ناسزا مگویید، سوگند به كسی كه جانم در دست اوست اگر یكی از شما به اندازه كوه احد طلا انفاق كند به یك مد (مشت) یا نصف آن مقدار كه اصحاب من انفاق كرده اند، نمی رسد». چون عبدالرحمن بن عوف و امثال ایشان از جمله كسانی هستند كه در آغاز بر دیگران سبقت جستند و از جملة افرادی هستند كه قبل از فتح حدیبیه انفاق كرده اند؛ خالد بن ولید و افرادی چون او، بعد از فتح حدیبیه تسلیم شدند، ایمان آوردند، انفاق كردند و جهاد نمودند. بنابراین در یك درجه نیستند. همچنانكه قرآن می فرماید: (لَا يَسْتَوِی مِنكُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ ی أُولَیئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِینَ أَنفَقُوا مِن بَعْدُ وَقَاتَلُوا ی وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَىی ی)[حدید: 10]. «كسانی از شما كه پیش از فتح از اموال خود بخشیده اند و در راه خدا جنگیده اند، با دیگران برابر و یكسان نیستند. آنان درجه و مقامشان فراتر و برتر از درجه و مقام كسانی است كه بعد از فتح بذل و بخشش نموده و جنگیده اند. و خداوند به همه وعده نیكو داده است». منظور از فتح، صلح حدیبیه است كه رسول الله رسول الله صلی الله علیه وسلم زیر درختی در همان محل با اصحابش پیمان بست و آنها كه با رسول الله رسول الله صلی الله علیه وسلم در آن مكان بیعت كردند بیش از 1400 نفر بودند و همانها فاتحان خیبر شدند. در حدیث صحیح آمده است كه پیامبر فرمود: «لاَ يَدْخُلُ النَّارَ أَحَدٌ مِمَّنْ بَايَعَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ»4. «هیچكدام از آنهایی كه در زیر آن درخت بیعت كردند وارد جهنم نمی شوند».
سوره فتح كه این آیه در آن قرار دارد قبل از فتح مكه حتی قبل از اینكه رسول الله صلی الله علیه وسلم حج عمره را به جای آورد، نازل شده است و حال آنكه رسول الله صلی الله علیه وسلم با اصحابش در صلح حدیبیه كه سال ششم هجری بود زیر آن درخت بیعت بستند و درآن سال صلح مشهور به صلح حدیبیه را با مشركین منعقد نمودند، كه به واسطة آن صلح، فتوحاتی كه جز الله نمی دانست برای مسلمین پیش آمد، علیرغم اینكه جمعی از مسلمین نسبت به آن صلح، كراهت داشتند و به عاقبت پسندیدة آن واقف نبودند تا جایی كه سهیل بن حنیف رضی الله عنه می‌گوید: ای مردم آرای خویش را مورد اتهام قرار دهید، در روز حدیبیه با مشركین قرارداد صلح امضاء شد ابوجندل رضی الله عنه را دیدم كه به مسلمین پناه آورد5 . اگر می‌توانستم در آن روز امر رسول الله صلی الله علیه وسلم را قبول نكنم، رد می‌كردم. كه این جریان را بخاری و دیگران روایت كرده اند.
در سال بعد از صلح حدیبیه رسول اكرم صلی الله علیه وسلم همراه مؤمنانی كه با او خارج شده بودند، برای حج عمره وارد مكه گردیدند. در آن هنگام اهل مكه با مشركان بودند. در سال هشتم، در ماه رمضان مكه فتح شد و حال آنكه در سورة فتح، الله تعالی می فرماید:(لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِن شَاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِینَ لَا تَخَافُونَ ی فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِن دُونِ ذَیلِكَ فَتْحًا قَرِیبًا([فتح: 27]. «به خواست خدا همة شما در امن و امان و سرتراشیده، مو كوتاه كرده و بدون ترس، داخل مسجد الحرام خواهید شد. ولی خداوند چیزهایی را می‌دانست كه شما نمی‌دانستید. و به همین جهت فتح نزدیكی (كه صلح حدیبیه است) را پیش آورد».
سورة فتح به آنها وعده می‌دهد كه با حالت امن وارد مكه می‌شوند و وعده اش را در سال بعد تحقق بخشید و در این مورد آیة 194 سورة بقره نازل گردید كه می‌فرماید: (الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ ی) [بقره: 194]. «ماه حرام در مقابل ماه حرام است و مقدسات دارای قصاص است». اینها همگی قبل از فتح مكه بود، بنابراین كسی كه خیال كند سوره فتح بعد از فتح مكه نازل شده است، دچار اشتباه آشكاری گشته است. در هر حال هدف این است كه آنهایی كه قبل از فتح مصاحب و همدم پیامبرصلی الله علیه وسلم بودند استحقاق فضیلت بیشتری دارند تا جایی كه به خالد بن ولید فرمود: «لاَ تَسُبُّوا أَصْحَابِى». چون آنها قبل از اینكه خالد و امثال او صحابه شوند، اصحاب رسول الله صلی الله علیه وسلم بودند.

----------------------------------------------------------------------------------------

1- بخاری، مسلم، ترمذی، نسایی، ابوداود و امام احمد روایت كرده اند.
2- بخاری در المناقب و مسلم در فضائل الصحابه و احمد در مسندش آن را آورده است.
3- أخرجه بخاری و مسلم فی صحیحیهما و ترمذی، ابوداود و ابن ماجه فی سننهما و احمد فی مسنده.
4- رواه ترمذی و قال: حدیث حسن صحیح.
5- بنا به مفاد عهدنامه در صورت پناه آوردن مشركانی كه ایمان می‌آوردند و به مسلمین می‌پیوستند، مسلمانان وظیفه داشتند آنها را تحویل دهند، كه عمل شد.